ΑΝΔΡΟΣ - ΚΥΚΛΑΔΕΣ

Στρόφιλας. Σχεδιαστική αποτύπωση πλοίου

λαξευμένου σε δόμο του νεολιθικού τείχους

(Χρ. Α. Τελεβάντου)

Ο οικισμός της Ζαγοράς βρίσκεται στο φυσικό οχυρωμένο οροπέδιο μιας απόκρημνης χερσονήσου στη δυτική ακτή του νησιού. Η θέα του επέτρεπε στους κατοίκους του να ελέγχουν το θαλάσσιο δρόμο από την Αττική προς τα νησιά και τη Μικρά Ασία. Οι συστηματικές ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν από τον καθηγητή Αλέξανδρο Καμπίτογλου (1965-1972) αποκάλυψαν ένα μεγάλο τμήμα μιας πόλης της γεωμετρικής περιόδου. Η ζωή του οικισμού άρχισε περίπου το 10ο αιώνα π.Χ. με περίοδο ακμής το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα, στο τέλος το οποίου η ζωή διακόπηκε απότομα.

Βρέθηκαν υπολείμματα του τείχους, ιδιωτικών οικιών και ενός ιερού. Το τείχος είχε χτιστεί κατά μήκος του λαιμού της χερσονήσου και προστάτευε την πόλη από την πλευρά της ξηράς. Η είσοδος στον οικισμό γινόταν από μια μεγάλη πύλη, ενισχυμένη με προμαχώνα και χτισμένη στο Νοτιοανατολικό άκρο του τείχους.

Η πόλη ήταν πυκνοκατοικημένη. Δομικό υλικό αποτελούσε κυρίως ο σχιστόλιθος και το φαιό μάρμαρο που αφθονεί στο νησί. Οι οικίες αποτελούνταν συνήθως από ένα μεγάλο ορθογώνιο χώρο, με εστία στο κέντρο, ένα συνεχόμενο αποθηκευτικό χώρο με λίθινα θρανία κατά μήκος των τοίχων για τη στήριξη πίθων και ένα στάβλο με αυλή η οποία οδηγούσε στο δρόμο. Στο μέσο περίπου του οικισμού ανασκάφθηκαν τα υπολείμματα ενός ιερού, του οποίου η ίδρυση ανάγεται στον 8ο αιώνα π.Χ. ο οποίος όμως συνέχισε να λειτουργεί ως το τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. παρόλο που ο οικισμός είχε εγκαταλειφθεί τρεις αιώνες πριν.

Ένας ακόμη γεωμετρικός οικισμός ανακαλύφθηκε από την αρχαιολόγο Δρα Χριστίνα Τελεβάντου το 1981 στη θέση Υψηλή στην περιοχή Απροβάτου, περίπου στο κέντρο της δυτικής ακτής του νησιού και σε απόσταση 15 περίπου χιλιομέτρων από τη Ζαγορά. Ο οικισμός έχει χτιστεί πάνω σε ένα μεγάλο και βραχώδη λόφο στο πλάτωμα της κορυφής του οποίου ανακαλύφθηκε η οχυρωμένη Ακρόπολη. Το τείχος που την περιβάλλει ακολουθεί τη μορφολογία του εδάφους και συχνά ενσωματώνει το βραχώδες έδαφος.

Κτίσματα ανάλογα με αυτά της Ζαγοράς βρέθηκαν και στην Υψηλή. Βρίσκονται έξω από το τείχος της ακρόπολης.

Στο κέντρο περίπου της ακρόπολης ανακαλύφθηκε ένας μεγαλόσχημος ναός σύγχρονος του αντίστοιχου της Ζαγοράς, στον οποίο λατρεύονταν η Δήμητρα και η κόρη της η Περσεφόνη. Ο ναός χρονολογείται στον 6ο αιώνα π.Χ. και είναι χτισμένος στα ερείπια άλλου γεωμετρικού ιερού. Οι ανασκαφές στο χώρο της ακρόπολης έφεραν επίσης στο φως ένα οικοδόμημα της υποπρωτογεωμετρικής περιόδου, γεωμετρικά και αρχαϊκά κτίσματα και ορισμένα πρόχειρα κατασκευασμένα οικοδομήματα, τα οποία εντάσσονται χρονολογικά στην ύστερη Ελληνιστική εποχή. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι ενώ ο οικισμός φαίνεται να εγκαταλείφθηκε στη μεγαλύτερη έκτασή του, στο τέλος περίπου του 8ου αιώνα, στον περιορισμένο χώρο της ακρόπολης η ζωή συνεχίστηκε.

Από την Αρχαϊκή μέχρι και την Πρωτοβυζαντινή περίοδο, το επίκεντρο της δραστηριότητας του νησιού εντοπίζεται στην περιοχή της Παλαιούπολης, η οποία βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού, σε απόσταση 5 χιλιομέτρων από την Υψηλή και 10 χιλιόμετρα από τη Ζαγορά. Τα αρχαιότερα κεραμικά ευρήματα που περισυλλέχθηκαν από την περιοχή, χρονολογούνται στη Μυκηναϊκή περίοδο, ενώ σώζονται και ίχνη κατοίκησης κατά τη Γεωμετρική περίοδο. Σημαντικά ευρήματα της περιοχής, η Κόρη της Κοπεγχάγης, ένας Κούρος και το Σύμπλεγμα Πηγάσου και Βελλερεφόντη, τα οποία χρονολογούνται στον 6ο αιώνα π.Χ. και δείχνουν ότι μεγάλη ακμή άρχισε να γνωρίζει η πόλη κατά την Αρχαϊκή περίοδο. Η οικοδομική δραστηριότητα της περιοχής, με βάση τα μέχρι σήμερα ευρήματα ξεκίνησε στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. και διήρκεσε μέχρι τους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

Η έκταση της πόλης είναι γνωστή, αφού ο οχυρωματικός της περίβολος σώζεται σε όλο σχεδόν το μήκος του και συχνά σε μεγάλο ύψος. Το κέντρο της ζωής της Παλαιόπολης (η Αγορά) βρισκόταν κοντά στην παραλία, στην Ανατολική πλευρά της οποίας υπήρχε το λιμάνι, του οποίου υπολείμματα είναι ορατά ακόμα και σήμερα βυθισμένα στη θάλασσα. Στις πλαγίες έξω από τα τείχη της πόλης στα Ανατολικά και Δυτικά, εκτείνονται τα νεκροταφεία της. Από τα ερείπια, τα πολυάριθμα γλυπτά ευρήματα και τις γραπτές πηγές προκύπτει ότι η Πόλη ήταν πολύ καλά οχυρωμένη και εκτός από την αγορά διέθετε θέατρο, θέρμες, ιερά και ναούς.

Από τον 1ο αιώνα μ.Χ. ξεκινά η παρακμή της πόλης, ενώ η ζωή σε αυτή συνεχίστηκε τουλάχιστον μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ., όπως γίνεται φανερό από τα ερείπια πρωτοβυζαντινών εκκλησιών ρυθμού βασιλικής που βρέθηκαν στην περιοχή.

Πρόκειται γιά οικισμό της Νεολιθικής Εποχής που αποκαλύφθηκε στην περιοχή της Σταυροπέδας, στη δυτική ακτή του νησιού. Είναι ο μεγαλύτερος οικισμός της Νεότερης Νεολιθικής Εποχής που εντοπίστηκε στο Αιγαίο και εκτείνεται σε έκταση που καλύπτει περίπου 25-30 στρέμματα στο κέντρο του οροπεδίου του Στόφιλα.

Τον οικισμό έφεραν στο φως οι ανασκαφές της ΚΑ' Εφορείας Αρχαιοτήτων μετά από εντοπισμό επιφανειακών ευρημάτων.

Μέχρι στιγμής ανακαλύφθηκαν τα λείψανα μεγάλων οικοδομημάτων αψιδωτών και τετράπλευρων, που σώζονται σε ύψος μέχρι ένα μέτρο. Ανασκάφθηκε τείχος σε μήκος 100 μ., ύψους μέχρι 2 μ. και πάχους 1,60-2,00 μ. Βρέθηκαν εντυπωσιακά πήλινα αγγεία, πίθοι, χύτρες, λίθινα εργαλεία, αιχμές βελών, κοσμήματα, ειδώλια, χάλκινα αντικείμενα, κ.ά.

Ο οικισμός χρονολογείται περίπου το 4000 π.Χ. και χαρακτηρίζεται σαν ο μεγαλύτερος και καλύτερα σωζόμενος Νεολιθικός οικισμός του Αιγαίου, εξαιρετικά πυκνοδομημένος, με πρώιμες αστικές δομές, που προϋποθέτουν ανάλογη κοινωνική οργάνωση.

Η οχύρωσή του αποτελεί το αρχαιότερο τεκμηριωμένο δείγμα αμυντικής αρχιτεκτονικής με πύλη πλάτους 7,5 μ., προστατευμένη από προδρομικής μορφής καμπυλόσχημους προμαχώνες, δεδομένου οτι είναι 2000 χρόνια παλαιότερη από τις γνωστές πρωτοκυκλαδικές οχυρώσεις στι Καστρί της Σύρου και στον Πάνορμο Νάξου.

Μεγάλο ενδιαφέρον και στοιχείο που θέτει σε αμφισβήτηση σημαντικές παραδοχές της Ιστορίας αποτελούν τα λαξευμένα σε βράχους σχήματα που αναπαριστούν ζώα, ψάρια και άλλα, με κυριότερες τις αναπαραστάσεις πλοίων που αποδεικνύουν οτι οι Κυκλαδίτες ποντοπορούσαν από την εποχή αυτή.

Ο οικισμός του Στρόφιλα στην Ανδρο δείχνει οτι από την 5η χιλιετία π.Χ. στο νησιώτικο σύμπλεγμα των Κυκλάδων υπήρχαν οργανωμένες κοινωνίες με υψηλό πολιτισμό και αναπτυγμένη τεχνολογία.

Τις ανασκαφές πραγματοποιεί κάθε χρόνο, δυστυχώς χωρίς σημαντικές χρηματοδοτήσεις, η ΚΑ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, προϊσταται η αρχαιολόγος Δρ. Χριστίνα Τελεβάντου και τα ευρήματα συντηρούνται στο τμήμα Συντήρησης του Αρχαιολογικού Μουσείου Ανδρου.